درس چهارم: مراحل حفظ یك مقطع

* نكته مهم: توصیه عموم اساتید حفظ و حافظان موفّق به علاقمندان حفظ قرآن این است كه در ابتدای كار و حد‌اقل در سه ماه اول، مقطع حفظ خود را از «نیم‌صفحه» بیشتر نكنند. توجه به این نكته فرد را از آفاتی كه دامنگیر بسیاری از مشتاقان حفظ می‌شود ـ‌ از جمله از دست دادن شوق و حرارت اولیه برای حفظ قرآن، خستگیهای روحی و جسمی، احساس دلزدگی نسبت به حفظ و حتی تلاوت قرآن و ... ـ باز می‌دارد و علاوه بر تقویت و افزایش اشتیاق و انگیزه درونی، آمادگی و كاركرد حافظه را نیز افزایش می‌دهد. پس از این مدت، شخص می‌تواند مقطع حفظ را به یك صفحه افزایش دهد و تا پایان كار نیز به این روال پایبند باشد. حفظ كردن بیش از یك صفحه به عنوان حفظ جدید در هر نوبت، به هیچ وجه توصیه نمی‌شود.[2]

اما برای حفظ یك مقطع (مثلاً یك صفحه) باید چه كارهایی انجام داد؟ در ادامه با برشمردن چند مرحله، به این پرسش پاسخ می‌دهیم:

* مرحله اول: اطمینان از صحت روخوانی و تسلط بر روانخوانی آیات: پیش از آغاز حفظ مقطعی خاص از قرآن، لازم است ابتدا روخوانی صحیح آن را فراگیریم و پس از تسلط بر روانخوانی، به حفظ آن اقدام نماییم. اهمیت این مرحله از آنجاست كه اشتباه در روخوانی آیات موجب حفظ كردن نادرست آنها می‌شود و سپس تكرار چندباره‌ این اشتباه، آن را در ذهن تثبیت می‌كند. آنگاه حافظ پس از پی بردن به اشتباه خود كار دشواری برای تصحیح آن خواهد داشت و با مشقت فراوان مواجه خواهد شد. از این رو لازم است فرد در ابتدا از صحت روخوانی آیات اطمینان یابد و پس از خواندن چندباره آنها و تسلط بر روانخوانی آیات به حفظ آنها بپردازد. برای اطمینان از صحت روخوانی می‌توانیم یك یا چند بار تلاوت ترتیل مقطع مورد نظر را گوش كنیم، یا نزد كسی كه به صحت روخوانی او اعتماد داریم آن مقطع را تلاوت كنیم.

* مرحله دوم: تقطیع و تقسیم‌بندی آیات (با دقت در ارتباطات معنایی و لفظی آیات): پیش از پرداختن به حفظ مقطع مورد نظر (مثلاً صفحه اول جزء 30) لازم است با دقت و تمركز بر كل آیات صفحه، آن را به قطعات كوچک‌‌تری تقسیم كنیم. البته نباید در این كار افراط كنیم و باید توجه داشته باشیم كه هر قدر تعداد این قطعات كمتر باشد، حفظ مقطع آسان‌تر خواهد بود. تقسیم كردن هر مقطع به دو یا سه قسمت تقسیم‌بندی مناسبی است. بدیهی است كه انجام این تقسیم‌بندی وابسته به تسلط نسبی بر معانی و ترجمه‌ آن مقطع است و تا زمانی كه حافظ از موضوعات و مسائل مورد بحث در آیات آگاه نباشد نمی‌تواند كار تقطیع را انجام دهد. اهمیت توجه به ترجمه و معنای آیات در حفظ قرآن، از جمله در این مرحله خود را نشان می‌دهد و هر قدر این توجه عمیق‌تر و دقیق‌تر باشد، كیفیت و سهولت كار حفظ را افزایش می‌دهد. به تجربه نیز ثابت شده كه اگر حفظ قرآن با دقت و تأمل هرچه بیشتر بر ترجمه و مفاهیم و حتی الامکان مطالعه تفسیر آیات همراه باشد، علاوه بر سهولت كار حفظ، ماندگاری بیشتر محفوظات را هم به دنبال خواهد داشت. برای مثال صفحه اول سوره نبأ را در نظر بگیرید. با دقت در مفهوم آیات آن می‌توانیم آن را به سه قسمت تقسیم كنیم؛ آیات 1 تا 5 (درباره قیامت)، آیات 6 تا 16 (درباره نشانه‌ها و نعمت‌های خدا) و آیات 17 تا 30 (با موضوع برپایی قیامت و اوصاف جهنم).

توجه و نگاه دقیق به الفاظ آیات (دقت در ارتباطات لفظی) نیز در برخی موارد می‌تواند راهگشا باشد و حافظ قرآن را در حفظ و بازیابی و مرور عبارات یاری دهد. برای مثال، توجه به كلمات ابتدایی آیات یك صفحه، عبارتهای پایانی آیات، كلمات جدیدی كه قبلاً حفظ نكرده‌اید و برای شما تازگی دارد، كلمات و عبارات تكراری، آیات معروف و ... نمونه‌هایی از دقت در ارتباطات لفظی است.

* مرحله سوم: آغاز حفظ آیات: در این مرحله اصل كار حفظ آغاز می‌شود و فرد آیات هر قسمت را جداگانه و با کیفیت زیر حفظ می‌کند:

اگر آیات مورد نظر آیات کوتاه (نیم‌سطر یا کمتر) باشد، زحمت ما کمتر است و کافی است آیات را تک‌تک حفظ کنیم و سپس آنها را دنبال هم قرار دهیم. برای این منظور باید ـ مثلاً ـ آیه اول سوره نبأ (عَمَّ یَتَساءَلونَ) را پس از یک یا چندبار از رو خواندن، از حفظ تکرار کنیم و پس از اطمینان از حفظ آن به سراغ آیه بعدی (عَنِ النَّبَأ العَظیمِ) برویم. آیه دوم را نیز به همین ترتیب (چندبار روخوانی و تکرار از حفظ) به ذهن بسپاریم و به سراغ آیه بعد برویم و این کار را تا حفظ تمامی آیات قسمت مورد نظر (تا آیه 5) ادامه دهیم. بهتر است در این مرحله پس از حفظ هر آیه، یک بار آن را با آیات قبلی از حفظ بخوانیم و سپس به سراغ آیه بعد برویم. پس از پایان یافتن حفظ آیات هر قسمت، حداقل یک بار کل آن آیات را از حفظ می‌خوانیم و بعد به سراغ آیات قسمت بعد می‌رویم.

اما در صورتی که آیات مورد نظر برای حفظ آیات متوسط و بلند باشد چه باید کرد؟ در اینجا نیز روش کلی همان است که درباره آیات کوتاه گفتیم؛ با این تفاوت که حافظ باید آیات و عبارات متوسط و طولانی را با استفاده از علائم و نشانه‌های وقف ـ كه معمولاً در قرآنها وجود دارد ـ و نیز با دقت در جمله‌بندی آیات به جملات و عبارتهای كوتاه تبدیل كند و سپس آنها را به همان روشی که در مورد آیات کوتاه گفتیم حفظ نماید و بعد یک یا چند بار کل آیه و در نهایت کل مقطع را از حفظ بخواند. آ

* مرحله چهارم: اتصال قطعات به یكدیگر: پس از حفظ كردن قطعات به ترتیب فوق، در این مرحله آنها را به یكدیگر متصل كرده و كل صفحه را چند بار از حفظ تكرار می‌كنیم. مقدار این تكرار تا زمانی است كه فرد مطمئن شود می‌تواند کل مقطع را به صورت روان و بدون غلط از حفظ بخواند. بنابراین مقدار آن ممکن است برای هر فردی نسبت به دیگری متفاوت باشد.

با گذراندن مراحل فوق، شما می‌توانید در زمانی كه حداكثر نیم ساعت به طول می‌انجامد،‌ كل قطعه مورد نظر را با کیفیتی مطلوب حفظ كنید. [3] اما باید توجه داشته باشید كه ماندگاری این حفظ مشروط به عملی كردن مرحله پنجم، یعنی مرور و تکرار محفوظات است كه در درس بعدی به تفصیل درباره آن سخن خواهیم گفت.

* مرحله پنجم: مرور محفوظات در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت. توضیح این مرحله در درس بعدی (مرور و تکرار محفوظات) خواهد آمد.